ISSN 035-2899, 38(2013) br.1 p.11-20

Marina J. Janjić (1), Zoran J. Janjić (2)
(1) ZDRAVSTVENI CENTAR VRANJE, ODELJENJE GINEKOLOGIJE I AKUŠERSTVA
(2) GINEKOLOGIJA I AKUŠERSTVO, KLINIČKI CENTAR NIŠ

UVOD

Adolescencija (naziv potiče od latinskog glago-la adolescere, što znači rasti, sazrevati) najopštiji je izraz koji obično predstavlja vremenski nedovoljno jasno ograničen period i obuhvata sve telesne i psihičke promene do kojih dolazi između detinjstva i zrelosti. Prema definiciji Svetske zdravstvene organizacije, adolescenti su mlađi ljudi u uzrastu od 10 do navršenih 19 godina života [1]. Rezultat je fizičkog, fiziološkog i psihološkog razvoja, kao i uticaja socijalnih i kulturnih uslova sredine. Karakteriše se neskladom između fizičkog, socijalnog, sek-sualnog i kognitivnog razvoja [2]. Period adolescencije predstavlja životno doba kojem se, na žalost, poklanja nedovoljna pažnja i pored svakodnevnih apela lekara, psihologa, pedagoga i sociologa. Ovaj period je obeležen iskušenjima i prihvatanjem različitih oblika rizičnog ponašanja kao što su nikotinizam, alkoholizam, narkomanija, promiskuitet, maloletnička delikvencija i povećani broj polno prenosivih bolesti [3]. Posledice svega ovoga su trudnoće i porođaji adolescentkinja i oni postaju jedan od najznačajnijih socijalnih i zdravstvenih problema. Poslednjih godina beleži se njihova veća učestalost, što se može objasniti ranim ulaskom u pubertet, ranom seksualnom aktivnošću i nedovoljnom obaveštenošću o kontraceptivnim metodama [4], uz istovremenu činjenicu da su adolescenti danas svuda izloženi seksualno provokativnim sadržajima [5].
Adolescenti sa neplaniranim trudnoćama suočavaju se sa mnogim izazovima, uključujući napuštanje partnera, nemogućnost da završe školu (što ograničava njihove buduće socijalne i ekonomske mogućnosti), osudom i odbacivanjem zajednice. U ovakvim trudnoćama se mnogo češće, za razliku od trudnoća kod punoletnih, javljaju komplikacije, i to: trudnoćom izazvana hipertenzija (PIH), preekla-mptična toksemija (PET), eklampsija i prevremeni porođaj. Takođe kod majki maloletnica je povećana incidenca rađanja dece male porođajne težine (LBW) i neonatalnog morbiditeta (asfiksija, žutica, respiratorni distres sindrom) a takođe i visok fetalni i neonatalni mortalitet, pri čemu su mlađe maloletnice daleko osetljivija grupa za nepovoljan akušerski i neonatalni ishod [4]. Rađanje deteta od strane majke koja tek što je izašla iz detinjstva treba da zabrine čitavo društvo [6], jer nosi veliki rizik i za majku i za dete [7]. Porođaji adolescentkinja ne predstavljaju novi problem, reč je o problemu koji je poznat i od ranije.

CILJ RADA

Ovim radom želeli smo da utvrdimo: ukupan broj porođaja adolescentkinja na Ginekološko - akušerskom odel-jenju Vranjske bolnice u desetogodišnjem periodu (2002–2011), učestalost porođaja adolescentkinja u odnosu na ukupan broj porođaja, na nacionalno poreklo porodilja, na njihovo urbano ili ruralno poreklo; takođe da sagledamo paritet i način porođaja adolescentkinja, vreme rađanja u odnosu na termin porođaja, vitalnost, telesnu težinu i Apgar skor dece na rođenju.

MATERIJAL I METODE

Retrospektivnom analizom obuhvaćeni su podaci dobijeni iz porođajnih protokola o pacijentkinjama adoles-centkinjama porođenim na Ginekološko-akušerskom odeljenju Zdravstvenog centra u Vranju, ustanovi sekundarnog zdravstvenog nivoa, za vremenski period od deset godina (2002–2011). Prezentovani su i analizirani, kako po kalendarskim godinama tako i u ukupnom broju, porođaji adolescentkinja sa jednoplodnim trudnoćama i živorođenom decom. Za analizu korišćeni su parametri ve-zani za trudnoću, porođaj i novorođenčad. Dobijeni rezultati prikazani su pomoću tabela i grafikona i izraženi su numerički.

REZULTATI

Istraživanje je pokazalo (Tabela 1) da je u desetogodišnjem periodu bilo 677 porođenih adolescentkinja, kao i da se smanjuje broj porođenih adolescentkinja po godinama – počevši od 2002. kao prve ispitivane godine, kada ih je bilo 94 (4,14%) do 2011. kao poslednje ispitivane godine, kada je taj broj 52 (3,07%). U desetogodišnjem proseku procenat porođenih adolescentkinja iznosio je 3,52%. Istom tabelom predstavljen je i način završetka porođaja adolescentkinja. Većina njih, 595 (87,89%) od ukupnog broja, porođena je vaginalnim putem, spontanim ili induciranim porođajima, uz sporadičnu primenu vacuum ekstraktora, dok je 82 (12,11%), dakle, sedam puta manje, porođeno carskim rezom, gde se kao vodeća indikacija pojavljuje karlična prezentacija ploda (Grafikon 1). Sagledavajući način porođaja adolescentkinja, u ispitivanom desetogodišnjem periodu po kalendarskim godinama, uočljivo je smanjenje broja adolescentkinja porođenih vaginalno, počevši od druge ispitivane godine 2003, kada ih je bilo najviše 94 (97,37%) sve do poslednje ispitivane godine 2011, kada ih je bilo najmanje 44 (84,62%). U isto vreme prisutan je porast broja carskih rezova kod adolescentkinja: najmanje ih je bilo 7 (7,45%) u 2002. kao prvoj ispitivanoj godini, a najviše 15 (20,83%) u 2006.godini, da bi taj broj u 2011. kao poslednjoj ispitivanoj godini, bio 8 (15,38%).

Tabela 1. Način porođaja adolescentkinja
 

Grafikon 1. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema načinu porođaja

U ispitivanom desetogodišnjem periodu ukupan broj porođenih punoletnih žena je bio 18537, od kojih je vagi-nalnim putem porođeno 14434 (77,87%) i carskim rezom 4103 (22,13%), što smo predstavili na Tabeli 2. Odnos ukupnog broja porođenih punoletnih žena prema načinu porođaja prikazuje Grafikon 2. Broj porođaja punoletnih žena opada i na početku ispitivanog perioda (u 2002. g.) taj broj je najveći i iznosi 2179, a na kraju, u pretposlednjoj ispitivanoj godini (2010) broj je najmanji, samo 1530. Trend porasta broja carskih rezova uočljiv je i kod punoletnih porodilja – od 325 (14,92%) u 2002. g., na početku ispitivanog perioda, do 566 (34,45%) u 2011., kao poslednjoj ispitivanoj godini, u kojoj je taj broj i najveći. Prvu ispitivanu godinu (2002). karakteriše najveći broj vaginalno porođenih punoletnih žena – 1854 (85,08%), dok je u poslednjoj ispitivanoj godini (2011) taj broj najmanji, samo 1077 (65,55%).

Tabela 2. Način porođaja punoletnih žena

Grafikon 2. Ukupan broj porođenih punoletnih žena prema načinu porođaja

Podatke o ukupnom broju porođaja svih žena, a bilo ih je 19234, i o kretanju broja vaginalnih porođaja i porođaja carskim rezom po kalendarskim godinama u ispitivanom desetogodišnjem periodu predstavili smo na Tabeli 3. Od tog broja vaginalnim putem porođeno je 15049 (78,24%) i carskim rezom 4185 (21,76%) i odnos među njima prikazan je na Grafikonu 3. Zapaža se u isto vreme skoro permanentni pad i ukupnog broja porođaja po kalendarskim godinama – od 2273 u 2002. (prva ispitivana godina) do 1695 u 2011. (poslednja ispitivana godina). Takođe se zapaža i povećanje ukupnog broja carskih rezova sa 332 (14,61%) u 2002. (prva ispitivana godina) na 574 (33,86%) u 2011. (poslednja ispitivana godina). Opadanje broja ukupno vaginalno porođenih žena zapaža se od prve godine ispitivanog perioda 2002. u kojoj je taj broj najveći i iznosi 1854 (85,08%) do poslednje dve godine ispitivanog perioda 2010. i 2011, u kojima je taj broj istovetan, najmanji i iznosi 1077.

Tabela 3.Ukupan broj i način porođaja u desetogodišnjem periodu

Grafikon 3. Ukupan broj porođenih prema načinu porođaja

Prema Odeljenju za ginekologiju i akušerstvo u Vranju gravitiraju pacijentkinje tri nacionalnosti: romske, srpske i albanske. Nesumljivo je da je trudnoća i porođaj adolescentkinja odraz njihove demografsko-etničke, socijal-no-klasne, religijske i uopšte kulturološke pripadnosti, kao i njihovih psihofizičkih sposobnosti. Interesovalo nas je, s obzirom na različitosti među ovim nacionalnostima, da li postoji različitost među njima i u zastupljenosti adolescentnih porođaja. U istraživanom periodu prisutan je pad ukupnog broja porođaja i istovremeno opada i ukupan broj porođaja maloletnica, pri čemu je taj pad najuočljiviji kod Srpkinja – od 49 (52,12%) u 2002. kao prvoj godini ispitivanog perioda, do 16 (30,77) u 2011. kao poslednjoj godini ispitivanog perioda; najviše je bilo adolescentnih Romkinja 39 (51,32%) u 2003. g. a najmanje 25 (48,08%) u 2008. g. dok je kod Albanki najveći broj 9 (17,31%) bio u 2008. g. a najmanji 1(1,45%) u 2004. g. (Tabela 4). U ispitivanom periodu od ukupnog broja porodilja bilo je 330 (48,75%) maloletnih Romkinja, 295 (43,57%) maloletnih Srpkinja, dok je maloletnih Albanki bilo 52 (7,68%) (Grafikon 4.).

Tabela 4. Broj porođaja adolescentkinja po kalendarskim godinama i po nacionalnosti

Grafikon 4. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema nacionalnosti

U ovom analiziranom desetogodišnjem periodu najmlađa porođena adolescentkinja je bila starosti 13 godina (Tabela 5). Uočava se da broj porođaja raste sa povećanjem starosti pacijentkinja: sa 14 go-dina je bilo 15 (2,21%), sa 15 – 32 (4,73%), sa 16 –97 (14,33%) , sa 17 – 205 (30,28%) i najstarijih, sa 18 godina, 327 (48,30%). Evidentan je trend udvostručavanja broja porođaja maloletnica za svaku narednu godinu starosti. Na Grafikonu 5 vidi se zastupljenost porođenih maloletnica po godinama starosti.

Tabela 5. Starost porođenih adolescentkinja

Grafikon 5. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema njihovoj starosti

Paritet se definiše kao broj trudnoća završenih porođajem posle 24 nedelje gestacije pre analizirane trudnoće-porođaja. Adolescentnih prvoro-tki je bilo 556 (82,13%), drugo dete je rodilo njih čak 107 (15,81%) a treće 14 (2,06%) (Tabela 6 i Grafikon 6).

Tabela 6. Paritet porođenih adolescentkinja

Grafikon 6. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema paritetu

Tabela 7. Bračni status porođenih adolescentkinja

Grafikon 7. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema bračnom statusu

Interesovao nas je takođe i bračni status porođenih adolescentkinja s obzirom na njihove socijalne, ekonomske i kulturološke prilike u kojima žive. Među adolescentnim porodiljama neudatih (nevenčanih) je bilo 261 (38,55%) a udatih (venčanih) 416 (61,45%) (Grafikon 7). U 2002. kao prvoj ispitivanoj godini najveći je broj i udatih – 39 (41,49%) i neudatih – 55 (58,51%), i taj broj se smanjuje u svim sledećim godinama ispitivanog perioda.
Dobijene podatke o porođajima adolescentkinja analizirali smo po kalendarskim godinama, odvojeno za urbanu i ruralnu sredinu (Tabela 8). Polazna tačka je bila različitost i specifičnost ruralne sredine koju karakteriše ograničen pristup zdravstvenim službama, mali broj zdravstvenih radnika, niska stopa zdravstvenog osiguranja, socijalna izolacija i slično. Zapaža se da u urbanoj sredini raste procenat porođenih adolescentkinja – od 35,11% u 2002. (prva ispitivana godina) do 55,77% u 2011. (poslednja ispitivana godina) i da se on u seoskoj sredini smanjuje sa 64,89% u 2002. na 44,23% u 2011. godini. Ukupan broj porođenih adolescentkinja iz gradske i seoske sredine je približan – u gradu je 349 (51,55%), a selu 325 (48,45%) (Grafikon 8).

Tabela 8. Socijalno poreklo porođenih adolescentkinja

Grafikon 8. Ukupan broj porođenih adolescentkinja prema socijalnom poreklu

Uzimajući u obzir da se novorođenčad prema telesnoj težini na rođenju klasifikuju na sledeći način: vrlo niske porođajne težine (1500 – 2499 g.), niske porođajne težine (1500 – 2499 g.), normalne telesne težine – eutro-fična (2500 – 3999 g.) i makrozomna (preko 4000 g.), želeli smo da sagledamo telesnu težinu novorođene dece na našem ne tako malom desetogodišnjem uzorku. Telesna težina novorođenčadi pokazatelj je ne samo zdravstvenog stanja majke i njene uhranjenosti, već i značajan factor u određivanju zrelosti novorođenčeta i dalje prognoze njegovog preživljavanja. Sagledavajući porođajnu težinu novorođenčadi na našem uzorku, dobili smo podatke da je najveći broj dece, 582 (86,85%), eutrofičan, normalne porođajne težine, da zatim slede 68 (10,04%) sa niskom porođajnom težinom, da je makrozomnih bilo 15 (2,22%) i sa vrlo niskom porođajnom težinom 6 (00,89%) (Tabela 9).

Tabela 9. Telesna težina dece maloletnih majki na rođenju

Klinička procena vitalnosti deteta u prvoj minuti života rađena je posmatranjem i procenjivanjem boje kože, srčane radnje, disanja, mišićnog tonusa i refleksnog odgovora novorođenčeta (Apgar scor) i ona je pokazala da je najveći broj dece, čak 614 (90,70%), bilo ocenjeno Apgar scorom između 7 i 10. Takva procena vitalnosti dece ukazuje da postoji dobar preduslov da ona budu sposobna da samostalno otpočnu optimalno održavanje životnih funkcija. Apgar skor 4–6 imalo je 40 (5,91%) dece, dok je niži od 4 imalo samo 23 (3,39%) dece (Tabela 10).

Tabela 10. Apgar skor dece maloletnih majki na rođenju

DISKUSIJA

Polazeći od različitosti u razmišljanjima, stavovima i rezultatima u vezi sa pitanjima trudnoća i porođaja maloletnih majki, sprovedeno je naše istra-živanje. Dobiveni rezultati, predstavljeni tabelarno, pokazuju da se evidentno smanjuje ukupan broj porođenih žena na Ginekološko-akušerskom odelje-nju u Vranju – po kalendarskim godinama od 2273 u 2002. do 1695 u 2011. godini. U tom periodu smanjen je i procenat porođenih adolescentkinja, koje su nas posebno i interesovale. U poslednjoj ispitivanoj godini procenat porođenih adolescentkinja iznosi 3,07%, odnosno, u desetogodišnjem proseku taj procenat je 3,52%. Drugi autori iznose podatke o povećanju procenta porođenih adole-scentkinja za 2 do 3% [9] i iskazuju njihovu učestalost od 6,67% [10].
Zastupljenost maloletničkih porođaja je različita kod različitih naroda i kultura u svetu. Tako, na primer, u evropskim zemljama incidenca adole-scentnih porođaja je najveća u Velikoj Britaniji, a u zemljama u našem okruženju ona se kreće oko 2% u Grčkoj, 2,8% u Mađarskoj – do čak 4,2% u Bugarskoj [11]. U našoj zemlji ta stopa je vrlo visoka u Novom Pazaru, gde iznosi 7,54% [12], za razliku od ostalih delova zemlje.
Kod majki mlađe adolescentne dobi (ispod 15 godina), učestalost operativnog završetka porođaja raste, što se može objasniti nezrelošću majke. Zastupljenost carskog reza kod adolescentkinja od 12,11 %, kao načina završetka porođaja daleko je manja nego kod punoletnih majki kod kojih je ta učestalost 22,13%, što je u skladu sa statističkim podacima iz svetske literature o manjem broju porođaja carskim rezom kod adolescentkinja u odnosu na ostale žene [13]. Ovakvu, nižu, incidencu carskih rezova nalaze i drugi naši autori [12, 14]. Dominantna zastupljenost vaginalnih porođaja može se objasniti boljom funkcijom miometrijuma, većim elasticitetom vezivnog tkiva, nižom cervikalnom kompliancom, ali i većim zalaganjem i težnjom akušera i babica da se izbegne carski rez [15].
Analizom podataka o porođenim adolescentkinjama uočeno je da je najveća zastupljenost Romkinja, sa 330 (48,75%), zatim Srpkinja, sa 295 (43,57%) i najmanja Albanki, sa 52 (7,68%). Za Rome je karakteristična pronatalistička, endogamna tradicija ranih, juvenilnih brakova koji su obično ugovoreni između porodica, kao i reproduktivna strategija visokog fertiliteta, što je sve sa ciljem da im pomogne u preživljavanju vekovnih nedaća. Veliki broj romskih devojčica između 13 i 16 godina prekida školovanje zarad udaje. Romski brakovi obično nisu registrovani u građanskom smislu [16]. Ove tri nacionalnosti ukupno uzete, skoro ravnomerno, trećinski, zastupljene su u celokupnom broju porođaja na ovom području.
Istraživanje je pokazalo povećanje broja porođaja adolescentkinja sa njihovom starošću i trend ud-vostručavanja tog broja za svaku narednu godinu starosti. Skoro istovetne podatke nalazimo i u literaturi [12]. Najzastupljenije su adolescentkinje prvorotke, kojih je bilo 556 (82,13%), drugo dete je rodilo njih čak 107 (15,81%), a treće 14 (2,06%). Slične podatke nalazimo u domaćim izvorima gde je zastupljenost prvorotki 83,33%, drugorotki 16,05% i trećerotki 0,62% [17]. U svetskim izvorima prvorotke su najzastupljenije sa učešćem od 83,2% [4] do čak 94,5% [15].
Analizirajući bračni status porođenih adolescentkinja na našem Odeljenju, zapazili smo da je neudatih (ne-venčanih) bilo 261 (38,55%) i udatih (venčanih) 416 (61,45%). Taj odnos je brojčano i procentualno po godi-nama skoro istovetan. Sličan procentualni odnos (38% neudatih prema 62% udatih) nalazimo i u istraživanju sprovedenom u Hrvatskoj [15], iako je to istraživanje rađeno u nešto drugačijim socio-ekonomskim i kulturol-oškim uslovima. Naši podaci se razlikuju od podataka vezanih za Srbiju i svet. U razvijenim zemljama mlade majke su obično i neudate. U Srbiji u proseku 82% adolescentkinja rađa decu izvan braka [8], dok je u našem istraživanju visok procenat (61%) dece rođene u braku. Dostupna dokumentacija ne daje podatak o tome u koliko je slučajeva trudnoća bila povod za sklapanje braka adolescentkinja, i u koliko primera je patrijarhalna socijalna sredina doprinela da se slučajevi adolescentnih trudnoća ipak uokvire brakom [12].
Nismo naišli u nama dostupnoj literaturi na podatke koji bi potvrdili da je seksualna akivnost manja među ruralnim tinejdžerima, da je u takvim sredinama manji rizik od adolescentnih trudnoća kao i da devijantna ponašanja utiču na ishod porođaja [18]. Podaci iz našeg istraživanja pokazuju da je procenat porodilja adolescentkinja nešto manji u ruralnim (48,45%) nego u urbanim sredinama (51,55%). Ovi podaci su u korelaciji sa podacima iz drugih sredina [12]. Analizirajući ove podatke, moramo da naglasimo da kategorija urbano (gra-dsko) na našem terenu nije apsolutna, jer je uglavnom reč o sredinama koje su većim delom, po mnogim karakteristikama, bliže ruralnom (seo-skom).
Naši podaci o porođajnoj težini novorođenčadi adolescentnih majki u korelaciji su sa drugim sličnim istraživanjima u našoj zemlji, u kojima su takođe najzastupljenija eutrofična deca sa 89,5% i gde je udeo dece vrlo niske telesne težine na rođenju najmanji [12]. Naši podaci su takođe u korelaciji i sa podacima do kojih se došlo u nekim svetskim istraživanjima [15, 17]. Međutim, podaci našeg istraživanja o telesnoj težini na rođenju dece majki adolescentkinja nisu u korelaciji sa drugim dostupnim podacima iz svetske literature gde se nailazi na statistički veću zastupljenost nedonoščadi [13, 19, 20].
U ispitivanoj grupi najzastupljenija su terminska novorođenčad sa učešćem od (89,07%), a slične podatke o njihovoj zastupljenosti od 93% navode i još neki istraživači [14].
Najveći broj novorođene dece (614 od 677) ili 90,70% adolescentnih majki ocenjen je Apgar skorom između 7 i 10. Nešto veću procentualnu zastupljenost ovako ocenjene novorođenčadi, od 94,67%, srećemo u literaturi [12]. Ovakav podatak u našem uzorku, kao i prethodni, o predominantnoj optimalnoj telesnoj težini dece na rođenju, ukazuju na dostupnost i razvijenost zdravstvene zaštite u našoj sredini. Adekvatna antenatalna i perinatalna zaštita su bitan preduslov koji omogućava optimalne uslove za uredan ishod trudnoće i porođaja.
Mada je naše istraživanje pokazalo da je obstetrički rizik za žene mlađe od 18 godina nizak, verujemo da je trudnoća kod njih udružena sa znatnim socio-ekonomskim problemima koji mogu da ih dovedu do socijalnih margina i da redukuju njihovo obrazovanje, karijeru i ekonomski prosperitet. Štetne su posledice adolescentnih porođaja i za majku kao i za dete. Društvo plaća cenu adolescentnih trudnoća i porođaja, pomažući mlade majke uhvaćene u zamku siromaštva [15]. Njihova nedovoljna zrelost i iskustvo u odnosu sa partnerom povećavaju verovatnoću za raskid veze i razvod braka, kao i teškoće u odgajanju deteta [8].
Smatramo da su navedeni podaci u našem istraživanju o smanjenju procentualne zastupljenosti porođaja adolescentkinja rezultat mnogih i razno-vrsnih preventivnih aktivnosti preduzimanih u navedenom periodu. Takve aktivnosti se intenzivno sprovode, pre svega, redovnim obrazovnim programima u školama u okviru školskog predmeta Zdravstveno vaspitanje, sa akcentom na reproduktivno zdravlje, zatim odgovarajućim programima savetovališta za mlade, kao i tematskim predava-njima lekara Zavoda za javno zdravlje, lekara Ce-ntra Doma zdravlja za prevenciju i brojnim aktivnostima Omladinskog saveza i nevladinih organizacija, kakve su, na primer u Vranju, Generator, Nexus i dr., a sve sa ciljem promocije zdravih mo-dela ponašanja. Smatra se da maloletnici treba da poseduju znanja o seksualnosti, fiziologiji reprodukcije, kontracepciji, namernom pobačaju i polno prenosivim infekcijama, jer su takva saznanja preduslov za formiranje pravilnih stavova iz oblasti planiranja porodice i za preuzimanje odgovornosti u polnom ponašanju.

ZAKLJUČAK

Sprovedeno istraživanje je pokazalo da se na Ginekološko-akušerskom odeljenju ZC u Vranju u periodu 2002–2011. g. permanentno smanjuje broj ukupno porođenih žena i broj porođenih adolescentkinja, čija je učestalost 3,52%. Najveći broj adolescentkinja je bio u starosnoj grupi između 16 i 18 godina, najzastupljenije su bile prvorotke, udate, romske nacionalnosti i urbanog porekla, najčešći je bio vaginalni porođaj. Najveći broj dece je rođen u terminu, bila su eutrofična sa visokom ocenom Apgar skora.
Rezultati istraživanja nedvosmisleno pokazuju da je najveći problem adolescentnog doba nedovoljna in-formisanost adolescenata iz oblasti zaštite reproduktivnog zdravlja, koji se može ublažiti stalnim i efikasnijim preventivnim radom zdravstvenih radnika a takođe i povećanom brigom ostalih društvenih činilaca.

LITERATURA

1. Živković M. Adolscenti, fertilitet i reproduktivno zdravlje mladih u Republici Srpskoj. Stanovništvo 2009; 47(2):67-84.
2. Plećaš D i autori: Svetlana Spremović–Rađenović. Ginekologija i akušerstvno, uđžbenik za studente medicine. Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu; 2006. p. 103.
3. Trajković B. Maloletnički brak–uzroci i posledice. Zbornik radova 48. Ginekološko–akušerske nedelje 2004; 512-514.
4. Ashok Kumar, Tej Singh, Sriparna Basu, Sulekha Pandey ,V Bhargava. Outcome of teenage pregnancy. The Indian Journal of Pediatrics 2007; 74:10, 927-931.
5. Hollingsworth DR, Felice M. Teenage pregnancy: a multiracial sociologic problem. Am J Obstet Gynecol 1986; 155(4):741-6.
6. Andrew L, Cherry, Byers L, Dillon M. A global perspective on teen pregnancy. Maternal and child health 2009; 4:375-397.
7. Margetts B. Are we paying enough attention to adolescent nutrition? Public Health Nurition 2009; 12:02 145.
8. Sedlecki K, Rajin G, Banićević M. Reproduktivno zdravlje i polno ponašanje adolescenata. Obnavljanje stanovništva i zaštita reproduktivnog zdravlja, Zavod za uđžbenike i nastavna sredstva i Institut za zdravstvenu zaštitu majke i deteta Srbije. Beograd; 1999 .p. 137-155.
9. Krstić S, Krstić D, Popović M, Milenković S, Ljubić B. Porođaji adolescenata i njihove demografske implikacije. Acta medica Medianae 2000; 4:25-30.
10. Tasić Lj, Dragutinović L, Popović V, Popović S. Porođaj u adolescentnom dobu. Acta medica Semendrica 2003; 10(19):55-58.
11. Singh S, Darroch JE. Adolescent pregnancy and childbearing: levels and trends in developed countries. Family Planning Perspectives 2000; 32(1):14-23.
12. Gicić-Skenderi S, Hamidović J, Corović S, Ceranic L, Detanac Dž. Adolescentne trudnoće završene porođajem na Ginekološko-akušerskom odeljenju ZC Novi Pazar u periodu 01.01.2007.–31.12.2007.godine. Sanamed 2007; 51-55.
13. Lao TT, Ho LF. The obstetric implications of teenage pregnancy. Hum Reprod 1997; 12(10):2303-05.
14. Misir-Galić L. Osobine novorođenčadi maloletnih majki. Pediatria croatica 2005; 49(1).
15. Jolly MC, Sebire N, Harris J, Robinson S, Regan L. Obstetric risks of pregnancy in women less than 18 years old. Obstet Gynecol 2000; 96(6):962-6.
16. Čvorović J. Juvenilni brakovi, dečje neveste i smrtnost dece kod srpskih Roma. Glasnik Etnografskog institua SANU 2011; LIX(2):39-44.
17. Fraser AM, Brockert JE, Ward RH. Association of young maternal age with adverse reproductive outcomes. N Engl J Med 1995; 332:1113–1118.
18. Skatrud JD, Bennett TA, Loda FA. An overview of adolescent pregnancyin rural areas.The Journal of Rural Health 1998; 14:17-27.
19. Demir SC, Kadyyfcy O, Ozguenen T, Evruke C, Vardar MA, Karaca A et al. Pregnancy outcomes in young Turkish women. J. Pediatr Adolesc Gynecol 2000; 13:177-81.
20. Ziadeh S. Obstetricic outcome of teenage pregnancies in North Jordan. Arch Gynecol Obstet 2001; 265:26-9.