| |
I
Sedamdesete godine XX veka bile su godine istraživanja zdravstvene
kulture stanovništva na području Timočke krajine.
Institut za zdravstveno prosvećivanje SR Srbije u Beogradu radio je na
istraživačkim "Projektima razvoja života, zdravlja i zdravstvene kulture u
mesnim zajednicama i radnim jedinicama (po radnim organizacijama)" kojima
su bili obuhvaćeni tzv "plavno područje" i borska komuna.
Rezultati tih istraživanja sačuvani su i dostupni za korišćene tako da je
moglo da se na osnovu njih uradi analiza zdravstvene kulture sela Zlot.
Ovaj rad ima istorijski značaj, a kada se uzme u obzir da je u ovom selu
postojala jedno vreme zdravstvena zadruga (između dva rata) i godinu, dve
dana posle 1945. godine, moglo bi se videti u kojoj meri su sačuvani
zasadi zdravlja koje je ona ostavila tokom svog postojanja.
U ovom radu je posebno mesto dato zdravstvenoj kulturi žena u Zlotu, jer
žena ima posebnu, veoma specifičnu i od velikog značaja ulogu u
zdravstvenoj kulturi nekog područja, u ovom slučaju sela Zlot u borskoj
komuni.
Istraživanja "osnova života, zdravlja i zdravstvene kulture" sela Zlot
izvršena su 1969. i 1970 godine i obuhvatila su 85 domaćinstava najviše
nastanjena poljoprivrednicima 43,52% i radnicima u privredi 31, 76%, a
zatim penzionerima 12,94%, zanatlijama 4,70%, domaćicama 4,70% i radnicima
u neprivredi 2,35%. Od 85 anketiranih domaćinstava u 31 (36, 47%) niko
nije bio zapošljen. Struktura domaćinstava bila je takva da su čisto
poljoprivredna domaćinstva činila 29,43% a radničko-zemljoradnička 55,30%.
Tokom istraživanja anketirano je ukupno 293 stanovnika. od toga 143
muškarca (48,80%) i 150 žena (51,20%). Kada je reč o zdravstvenoj kulturi
anketiranih treba uzeti u obzir da je najbrojnija populaciona grupa
anketiranih starija od 65 godina, odnosno da se najviše anketiranih nalazi
u grupi od 40 do 59 godina starosti (40,42%), bez obzira na pol. U radnom
odnosu bilo je 64 (21,84%) a van radnog odnosa najveći broj 229 (78,16%).
Kada je reč o zdravstvenoj kulturi od velikog značaja je stepen pismenosti
i stepen obrazovanja anketiranih. Bez škole je bilo 90 (30,72%), sa
nepotpunom osnovnom školom 152 (51,88%), sa osnovnom školom 47 (16,04%),
sa srednjom školom 2 (0,68%) i sa višom školom 1 (0,34%). Ne postoje
velike razlike u odnosu na pol, mada je kada su pitanju anketirani bez
ikakve škole nešto veći broj muškaraca.
Mogućnosti da se dobijaju informacije o životu, pored ostalog, u vezi sa
zdravljem bile su radio i televizor. Na osnovu rezultata pomenutog
istraživanja sedamdesetih godina, u oko 16% domaćinstava nije bilo ni
radio-aparata ni televizora. Najrasprostranjeniji je bio radio u preko 75%
domaćinstava. Tek je započinjalo vreme televizora kojih je u vreme
anketiranja bilo u oko 15% domaćinstava. Dobijanje informacija u vezi sa
zdravljem nije zavisilo samo od posedovanja nekih od pomenutih aparata,
već i od programa radio stanica ali i od izbora emisija od strane
slušalaca. Uglavnom su birane zabavne emisije, a televizor tamo gde ga je
bilo, uključivan je obično nedeljom ili kada su postojale neke od
popularnih serija.
II
Kada se radi o zdravstvenoj kulturi stanovništva sela Zlot obuhvaćenoj
anketom uzeti su obzir i analizirani rezultati koji se odnose na
zdravstvenu kulturu žene, kao njen odnos prema zdravlju i bolestima,
stavovi i znanja u vezi sa njenom ulogom i obavezama u domaćinstvu i
uređenjem i korišćenjem stambenog prostora i ponašanje u vezi sa higijenom
i ishranom.
Kod anketiranih došlo se i do saznanja o osećanju zdravlja: 68% žena i
muškaraca oseća se zdravim, odnosno oko 34% žena u postgenerativnom
periodu. Na osnovu podataka o kontroli zdravlja kod lekara u toku godine
vidi se da to ne čini oko 67% muškaraca i oko 76% žena što na neki način
oslikava količinu zdravlja u populaciji, ali i stav da se zbog nekog od
poremećaja zdravlja ne ide lekaru ukoliko on ne smeta pri radu. O odnosu
prema zdravlju govore i podaci koliko anketiranih radi i "kad je bolesno",
kada ima temperaturu ili neke druge znake bolesti. Oko 42% od ukupnog
broja obuhvaćenih anketom to čini; u nešto većem procentu žene
(generativnog oko 61% i postgenerativnog doba oko 47%) rade u odnosu na
muškarce (oko 42%) koji rade kada su bolesni. Zdravstvenu kulturu žena
odražava i javljanje lekaru na prve simptome bolesti što čini oko 53% žena
generativnog doba i oko 45% žena postgenerativnog doba u odnosu na nešto
veći procenat muškaraca (oko 58%). Kada je reč o bolestima, žene
generativnog doba izjavljivale su da boluju od "psihoneuroza sa somatskim
simptomima, reumatizma, oboljenja želuca, oboljenja bubrega, bolesti srca,
oboljenja jajnika, povišenog krvnog pritiska", a žene postgenerativnog
perioda od "bolesti srca, povišenog krvnog pritiska, reumatizma, oboljenja
bubrega, oboljenja želuca, tuberkuloze i astme". Od bolesti "za koje
znaju" na prvom mestu stavljaju tuberkuloza, pa zatim crevne zarazne
bolesti i sifilis što otkriva opterećenost naroda i sećanje na zdravstvene
pojave iz prošlosti. Kao uzrok nastanka zdravstvenih problema anketirani
su povezivali sa obljenjem zuba, a zarazne bolesti u vezi sa prenošenjem
uzročnika muvama, vašima, zagađenom vodom i hranom, prljavim rukama i
polnim kontaktom kada su u pitanju polne bolesti. Međutim, mođe se reći da
je carevalo neznanje u vezi sa "poznavanjem bolesti koje nastaju kao
posledica oboljenja usta i zuba" kod oko 67% anketiranih, poznavanja
prenošenja bolesti muvama kod oko 86% anketiranih, vašima kod oko 17%, na
"poznavanje načina nastajanja proliva" kod oko 19%, na "poznavanje
zaraznih bolesti koje mogu nastati preko nečistih ruku" kod oko 64%, na
"poznavanju prenošenja gripa" kod oko 39%, na "poznavanju puteva
prenošenja tuberkuloze" kod oko 28%, na "poznavanju načina prenošenja"
polnih bolesti kod oko 31%, na "poznavanju posledica arteroskleroze" kod
oko 85%, na "poznavanju načina sprečavanja srčanog udara" kod oko 82%
anketiranih, na "poznavanje mogućnosti oštećenja srca usled nelečenog
zapaljenja zglobova" kod oko 51% anketiranih, na "poznavanju načina
lečenja krvnog pritiska kod oko 44%, na "poznavanju načina nastanka
proširenih vena" kod oko 36% anketiranih i td.
Imajući u vidu da je bila namera na početku, da se u takvom materijalu
otkriju tragovi aktivnosti na unapređivanju zdravstvene kulture
stanovništva zdravstvene zadruge u Zlotu, pokazalo se da se stavovi i
znanja žena postgenerativnog perioda ne razlikuju od ostalih, iako su
živele u vreme kada je na tom prostora postojala i radila zdravstvena
zadruga. Tako se potvrđuje saznanje da kada se u nekoj zajednici započnu
aktivnosti na unapređivanju zdravlja, onda ih treba stalno održavati, jer
ako se zajednica makar i za kraće vreme napusti ona zaboravlja nova znanja
o zdravlju i vraća se starim zdravstvenim navikama.
III
Da bi se dobila slika o zdravstvenoj kulturi žena na području Zlota
70-ih godina XX veka treba uzeti u obzir neke pojave u odnosu na njena
zaduženja i aktivnosti u prostoru u kome najviše boravi i radi. Na
području o kome je reč muškarci su bili odgovorni za izgradnju kuće i
događaje u njenoj okolini i na okućnici a žene za kućne poslove i
higijenu.
Mnoge pojave i ponašanje stanovnika na području sela Zlot 70-ih godina XX
veka predstavljaju "osnove života i zdravlja" a samim tim i elemente
narodne zdravstvene kulture. Život se u to vreme odvijao u kućama koje su
građene u vreme od 1950. do 1970. godine, ali bilo je i takvih, oko 25%,
koje su građene počev od 1900. do 1940. godine. Najveći broj kuća je bio
od slabog materijala, oko 64%, uglavnom dvosobnih (oko 54%) i jednosobnih
(oko 22%). Trosobnih (oko15%) i četvoro i višesobnih (8,24%) bilo je
znatno manje. Tako je u najvećem broju domaćinstava (oko 56%) samo jedna
soba korišćena za potrebe svakodnevnog života. Dve sobe su korišćene u oko
37% domaćinstava, a više soba samo u oko 4%. U takvoj situaciji ukućani su
bili u zbijenom smeštaju nepogodnom za ličnu higijenu a pogodnom za
širenje zaraznih i parazitarnih bolesti.
O tome najbolje govori još jedan podatak da su oko 96% kuća u Zlotu bile
bez kupatila. U takvoj situaciji oko 20% anketiranih kupalo se u
intervalima od mesec dana i duže, a od toga žene postgenerativnog perioda
"ređe od mesec dana". Tokom godine ti ljudi i žene su se mogli okupati
najviše 12 puta!
Nedeljno se kupalo oko 53% muškaraca i 73% žena generativnog doba, a
zapošljeni u RTB u Boru, njih oko 5%, kupalo se svakodnevno, što je u vezi
sa zahtevima radnog mesta. Bez obzira na učestalost kupanja, anketirani su
lično rublje presvlačili nedeljno oko 91% muškaraca, oko 94% žena
generativnog i 80% žena postgenerativnog perioda: ukupno oko 90%
anketiranih. Redovno presvlačenje jednom nedeljno je ovde u vezi sa merama
za suzbijanje vašljivosti u prošlosti zbog pegavca na ovom području. Samo
presvlačenje remetilo je ciklus razmnožavanja vaši i tako uticalo na
njihovo uklanjanje što je narodu ostalo u sećanju.
Među podacima u vezi sa ličnom higijenom nalaze se i oni o pranju zuba
četkicom i pastom za zube. Oko 35% anketiranih to čini, nešto veći
procenat muškaraca (oko 44%) od žena generativnog doba. Kada je reč o
ličnoj higijeni ženi je osporavano pravo da mnogo o tome brine zbog
predrasude da su čiste i uredne žene promiskuitetne.
U takvoj strukturi i organizaciji stambenog prostora, žene u Zlotu 70-ih
godina, nisu mogle da se bolje ponašaju ni u vezi sa uređenjem i higijenom
stambenog prostora. Jedna jedina soba za stanovanje, imala je višestruku
namenu. U 92% anketiranih domaćinstava ona je korišćena za pripremanje
jela, u njoj su spavali deca i odrasli, tu se pripremala stočna hrana i
sušila pokisla odeća i mokra obuća. Deca su spavala u oko 31% domaćinstava
u istom krevetu sa odraslima, najčešće sa majkom (oko 29%), sa oba
roditelja oko 33% a i istom procentu i sa babom.
Jedno važno pitanje u vezi sa "osnovama života i zdravlja" bilo je
snabdevanje vodom za piće. Oko 51% anketiranih domaćinstava snabdevalo se
vodom iz bunara. Iz nekaptiranih izvora još oko 22%. Jedna trećina
domaćinstava (oko 14%) snabdevala se vodom sa "javne česme seoskog
vodovoda, česme u kući – dvorištu (oko 5%) i crpke (oko 4%). U vezi sa
vodosnabdevanjem postoje u tragovima zasadi zdravlja zdravstvene zadruge
kada je reč o snabdevanju vodom iz vodovoda i pomoću crpki, ali i o stavu
da voda za piće treba da je čista i da se o njenom kvalitetu mora brinuti
stalno. To se odnosi na vodoobjekte koji se nalaze u kućnom dvorištu (oko
18%) dok se najveći broj objekata za snabdevanje vodom za piće, u vreme
anketiranja, nalazio van dvorišta (oko 68%). Kada je reč o vodoobjektima,
zasade zdravlja zdravstvene zadruge u Zlotu možemo naći u podacima da je
stanje oko 32% u higijenskom pogledu dobro. Stanje oko 67% vodnih objekata
nije u higijenskom pogledu bilo zadovoljavajuće. Kada je reč o vodi za
piće treba dodati da je njeno korišćenje iz posebnog suda bilo u oko 9%
anketiranih domaćinstava.
Kada je reč o zdravstvenoj kulturi žene značajno je pogledati kako se ona
snalazila u organizaciji ishrane, posebno u ishrani dece, u Zlotu 70-ih
godina XX veka. Žena je imala važnu ulogu kako u izboru namirnica tako i u
pripremanju hrane, posluživanju, pranju posuđa i postupcima sa hranom. Kod
anketiranih preovladava mišljenje o raznovrsnoj ishrani kao najboljem
načinu ishrane, raznovrsno povrće je zastupljeno u preko 95% anketiranih
domaćinstava, voće u oko 80%, jaja su korišćena 2-3 puta nedeljno u
ishrani dece kod 1/5 domaćinstava, a meso u ishrani dece kod oko 27%
anketiranih domaćinstava. U oko 76% domaćinstva obedovalo se iz posebnih
sudova za jelo.
Kada je reč o posuđu dobijeni su podaci o postupcima sa posuđem između
obroka. U oko 51% anketiranih domaćinstva posuđe je držano u ormanu, na
stolu i zidu oko 10% domaćinstava, na zidu u i na ormanu i na stolu u oko
8%, na stalaži u oko 5% domaćinstava, odnosno na svim tim mestima zavisno
od okolnosti i situacije u prostoru gde posuđe stoji. Oko 25% anketiranih
domaćinstava imalo je električni šporet i frižider, a samo 1% bojler.
IV
Posebno poglavlje u istraživanjima "osnova života i zdravlja"
stanovništva u Zlotu, 70-ih godina XX veka predstavlja ono koje se odnosi
na brak i "intimnu higijenu" žene generativnog doba.
Kada je reč o bračnom stanju oko 84% žena gerenartivnog doba živelo je u
braku. Oko 40% žena je već stupilo u brak do svoje 18. godine života. Samo
u 16 godini 1/4 anketiranih žena bila je već u braku. Oko 3% anketiranih
stupilo je u brak u 14. a 9% u 15. godini života. I muškarci su mladi
stupali u brak ali stariji nego njihove žene. Posle 18. godine bilo je 68%
muškaraca koji su zasnovali brak, dok je žena istog uzrasta bilo upola
manje, oko 31%. O zdravstvenoj kulturi žene najbolje govore podaci o
njenoj obaveštenosti o nekim pojavama života i zdravlja. Tako je oko 61%
bilo neobavešteno u vezi sa menstruacijom, oko 30% žena nije koristilo
ništa za vreme menstruacije, oko 48% žena je pobacivalo, od kojih je preko
46% imalo više od 3 pobačaja do trenutka anketiranja. Kada je reč o
pobačajima žene su bile u nezavidnom položaju jer su pobacivala "kod
kuće". Oko 52% anketiranih žena pobacivalo je kod nadrilekara, kome treba
dodati još oko 8% žena koje su pobacivale "kod kuće" i u zdravstvenoj
ustanovi. Toliki broj pobačaja je lako shvatljiv kada se uzme u obzir da
je samo oko 7% žena koristilo zaštitna sredstva protivu začeća. Iz jedne
grupe podataka se vidi da razlog neobaveštenosti treba tražiti i u
zaziranju od kontakta sa lekarom, posebno za vreme trudnoće koja može biti
i početak učenja o zdravlju za žene sa sela. Žene generativnog doba su u
oko 34% odlazile kod lekara za vreme trudnoće. Samo se 1/4 žena porađala u
zdravstvenoj ustanovi, oko 84% radile su sve poslove do kraja trudnoće,
oko 55% je izjavilo da su imale polne odnose do 7,5 meseci trudnoće a oko
34% i do kraja trudnoće.
V
Zdravstvenu kulturu Zlota u 70-im godinama XX veka odražavaju i
higijenske prilike na okućnici, odnosno dvorištu koje je u svakodnevnoj
upotrebi. S obzirom na činjenicu da je ono što se događa izvan kuće
najvećim delom muški posao iz analize podataka možemo saznati više o
zdravstvenoj kulturi te populacione grupe.
Najveći broj domaćinstva u Zlotu oko 64%, 70-ih godina XX veka, nije imao
odvojeno ekonomsko dvorište od kućnog. Oko 12% anketiranih domaćinstava
nije imalo nužnik, a u oko 80% nužnik je bio nehigijenski. Kada se radi o
dispoziciji đubreta oko 30% domaćinstava obuhvaćenih anketom nije imalo
đubrište, a 63% je imalo nehigijensko đubrište. Staja nije bilo (oko 28%),
odnosno u oko 64% domaćinstava bile su nehigijenske. Slična je stvar i sa
svinjcima kojih nije bilo u oko 8% domaćinstava, a oko 83% bili su takođe
nehigijenski.
VI
Iz svega što je pomenuto može se u priličnoj meri izgraditi slika o
zdravstveno-kulturnim prilikama u Zlotu 70-ih godina XX veka.
Na osnovu podataka o higijenskom uređenju kuće, posebno dvorišta, ima se
utisak da od zasada zdravlja zdravstvene zadruge nije ostalo što se vidi
na osnovu znanja i stavova u vezi pojedinih zdravstvenih pitanja koja čine
"osnove života i zdravlja".
Kada je reč o zdravstvenoj kulturi žene može se zaključiti da je žena bila
u nezavidnom položaju jer nije bila dovoljno pismena i prosvećena, a
živela je u nehigijenskim uslovima u kojima nije mogla više da učini ni za
svoje zdravlje ni za zdravlje svoje dece i porodice.
Zajedno sa zdravstveno-neprosvećenim muškarcem ona je živela u uslovima
zdravstvene nesigurnosti u strahu od bolesti i brige za zdravstvenu
sudbinu dece, pod uticajem predrasuda i tradicionalnih vrednosti. |
|
