ISSN 035-2899, 39(2014) br.2 p.78-84

Pojedine determinate stepena uhranjenosti dečaka i devojčica pred upis u školu
i u periodu adolescencije (u 7, 14 i 17. godini) generacije rođene 1996. godine u Zaječaru
Some determinants of nourishment rates of boys and girls enrolling primary schools and in adolescence (7, 14 and 17 years of age), the 1996 generation born in Zaječar

Marko Cvetković (1), Dragana Stojanović (1), Bratimirka Jelenković (2), Brankica Vasić (1)
(1) Dečiji dispanzer, Zdravstveni centar Zaječar (2) Pedijatrijska služba, Zdravstveni centar Zaječar
 

UVOD

Gojaznost dece je važna za javno zdravlje iz više aspekata. Prvo, gojaznost u detinjstvu i adolescenciji udružena je sa brojnim faktorima rizika za kardiovaskualrna oboljenja (KVO). Pojedijni od tih faktora rizika su tip 2 dijabetes melitusa (T2DM), hipertenzija i dislipidemija. Gojaznost i udruženi faktori rizika za KVO imaju jasnu tendiciju da perzistiraju u odrasloj dobi [1]. Faktori koji utiču na indeks telesne mase (ITM) dece i mladih su stanje uhranjenosti, fizička aktivnost, sedanterni stil života i pojedine determinante kao što su gojaznost roditelja, njihova dob, obrazovanje, zanimanje, broj članova porodice, dužina dojenja, telesna masa na rođenju, stil života. [2,3]. Poznavanje pojedinih determinanti koristi pri usmeravanju preventivnih programa za sprečavanje nastanka gojaznosti među decom i mladima. [4]

CILJ

Praćenje uticaja determinatni kao što su: dob roditelja, broja članova porodice i telesna masa na rođenju na stepen uhranjenosti kod dečaka i devojčica uzrasta 7 godina i u periodu adolescencije u generaciji dece rođene 1996. godine u Zaječaru.

MATERIJAL I METODI RADA

U ispitivanje je bilo uključeno 190 dečaka i 178 devojčica kojima je pred upis u školu, u 7. godini, merena telesna masa (TM) i telesna visina (TV). Prvi pregled u 7. godini obavljen je 2003. godine, u 14. godini obavljen je 2010. godine i u 17. godini u 2013. godini u Dečijem dispanzeru u Zaječaru. Indeks telesne mase (ITM), kao parametar procene stepena uhranjenosti, izračunat je prema standardnoj formuli: ITM=TM(kg)/ TV2(m). Svaki ispitanik je zajedno sa svojim roditeljima ispunio upitnik koji je sadržao podatke za starost roditelja, broj članova porodice i porođajnu masu. Ovi podaci su korišćeni tokom sva tri perioda praćenja. Za dob roditelja su pri svakom narednom pregledu korigovane godine prema vremenu proteklom od prethodnog pregleda. Prema broju dece u porodici, ispitanici su podeljeni u dve grupe: I – jedno i II – više dece. Prema porođajnoj masi (PM), ispitanici su podeljeni u tri grupe: eutrofični (od 2600 do 3999 g), hipotrofični (≤2 599 g) i hipertrofični (≥4 000 g). I devojčice su prema porođajnoj masi podeljene u tri grupe: eutrofične (od 2600 do 3849 g), hipotrofične (≤2 599 g) i hipertrofične (≥3850 g).
Očevi dece uzrasta 7 godina su raspoređeni u tri starosne grupe: prvu su činili očevi starosti do 34 godine, drugu grupu očevi stari 35-39 godina, a treću stari 40 i više godina. Majke su takođe raspoređene u tri starosne grupe, prvu su činile majke stare do 29 godina, drugu majke stare 30-34 godine, a treću grupu majke stare 35 i više godina.
U uzrastu od 14 i 17 godina, za starost roditelja dodato je u svakoj od tri kategorije onoliko godina koliko su roditelji i ispitanici bili stariji (7 i 10 godina). Razlika u starosnim grupama očeva i majki proizlazi iz činjenice da su očevi ispitanika u proseku stariji 5 godina od majki ispitanika.
Značajnost je testirana t-testom.

REZULTATI

Od 190 dečaka uzrasta od 7 godina, na osnovu kriterijuma koje su dali Cole i saradnici [5], pothranjeno je 17 (8,95%), sa prosečnim ITM-13,57±0,41. Normalno uhranjeno je 134 (70,5%). Broj dece sa rizikom da postanu gojazna i gojaznih je 39 (20,5%), sa prosečnim ITM-20,72 ±2,25, što je prikazano u tabeli 1. Od 178 devojčica uzrasta 7 godina, na osnovu kriterijuma koje su dali Cole i saradnici, pothranjeno je 19 (10,67%), sa prosečnim ITM-13,21±0,49. Normalno uhranjeno je 122 (68,54%), sa prosečnim ITM-15,58±1,17. Broj dece sa rizikom da postanu gojazna i gojaznih je 37 (20,78%), sa prosečnim ITM-19,73±1,88, što je prikazano u tabeli 2.
Kod oba pola, osim kod dečaka u sedmoj godini, nema statistički značajne razlike u prosečnom ITM u odnosu na broj dece u porodici (tabela 3).
Prema porođajnoj masi kod oba pola (tabela 4 i tabela 5), nema statistički značajne razlike u prosečnom ITM ni u jednom istraživanom uzrastu, osim u 14. godini kod adolescentkinja, gde eutrofična deca imaju veći ITM (p<0,05).

Tabela 1. Stepen uhranjenosti dečaka uzrasta 7 godina.

Tabela 2. Stepen uhranjenosti devojčica uzrasta 7 godina.

Tabela 3. Stepen uhranjenosti ispitanika u 7, 14. i 17. godini prema broju dece u porodici odvojeno po polu.

Legenda: M – muški pol; Ž –ženski pol; N – broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija;
ITM –indeks telesne mase; SN – statistički neznačajno.


Tabela 4. Stepen uhranjenosti dečaka u 7, 14. i 17. godini prema telesnoj masi na rođenju.

Legenda: N – broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija; ITM – indeks telesne mase.


Tabela 5. Stepen uhranjenosti devojčica u 7, 14. i 17. godini prema telesnoj masi na rođenju.

Legenda: N – broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija; ITM – indeks telesne mase.

Dečaci pred polazak u školu, čiji su očevi mlađi (≤34 godina), imaju veći prosečan ITM (p<0,02) u odnosu na vršnajke čije su očevi stariji. Ista je situacija i uzrastu od 14. godina. U uzrastu od 17. godina dob oca nema uticaj na prosečan ITM.
Prema starosnom dobu roditelja-oca, devojčice pred polazak u školu, čiji su očevi mlađi (≤ 34 godina), imaju veći prosečan ITM (p<0,003) u odnosu na vršnajkinje čije su očevi stariji. Ista je situacija i uzrastu od 17. godina. U uzrastu od 14. godina najveći prosečan ITM imaju adolescentkinje čiji su očevi „srednjih godina,” odnosno 42-46 godina (p<0,02). Dečaci pred polazak u školu, čije su majke mlađe (≤29 godina), imaju veći prosečan ITM (p<0,01) u odnosu na vršnjake čije su majke starije. Ista je situacija i uzrastu od 14. godina. U uzrastu od 17. godina dob majke nema uticaj na prosečan ITM.
Pred polazak u školu devojčica dob majke nema uticaj na prosečan ITM (tabela 6). U uzrastu od 14 i od 17 godina, adolescentkinje, čije su majke mlađe dobi, imaju veći prosečan ITM (p<0,01) u odnosu na vršnjakinje ( tabela 7 i 8).

Tabela 6. Stepen uhranjenosti ispitanika oba pola u 7. godini prema starosti roditelja (očeva i majki).

Legenda: N– broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija; ITM – indeks telesne mase.


Tabela 7. Stepen uhranjenosti ispitanika oba pola u 14. godini prema starosti roditelja (očeva i majki).

Legenda: N – broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija; ITM – indeks telesne mase.


Tabela 8. Stepen uhranjenosti ispitanika oba pola u 17. godini prema starosti roditelja (očeva i majki).

Legenda: N – broj ispitanika; X – prosek; SD – standradna devijacija; ITM – indeks telesne mase.
 

DISKUSIJA

Prevalencija predgojaznosti i gojaznosti u našem istraživanju u periodu pred polazak u školu, kod oba pola ista je kao i u studijama koje su se bavile sličnom problematikom. U istraživanju sprovedenom u Banjaluci (Bosna i Hercegovina), koje je obuhvatilo 1204 deteta i adolescenta (578 muškog i 626 ženskog pola), uzrasta od 6 do 17 godina, osnovnih i srednjih škola, prevalencija povišene telesne mase je bila 12,2%, a prevalencija gojaznosti 6,1%. Prevalencija gojaznosti kod dečaka uzrasta od 6 do 10 godina bila je 10,4%, dok je s povišenom telesnom masom bilo 15,7% ispitanika. Prevalencija gojaznosti kod devojčica uzrasta od 6 do 10 godina bila je 7,8%, dok je s povišenom telesnom masom bilo 14,7% devojčica. [6].
Studija za prevenciju grojaznosti – Kiel Obesity Prevention Study (KOPS) [3], sprovedena u Nemačkoj, istraživala je faktore rizika za nastanak gojaznosti kod dece i mladih. Studija preseka obuhvatila je 6249 dece i mladih uzrasta 5-16 godina, i 1087 dece uzrasta 5-11 godina, praćeno u četvorogodišnjem periodu. Kod oba pola činioci za predgojaznost su bili predgojaznost i gojaznost roditelja, predgojaznost braće i sestara, pušenje roditelja, život sa jednim roditeljem. Kod dečaka su manja fizička aktivnost i veća porođajna težina bili dodatni faktori rizika.
Broj članova porodice, takođe, može imati uticaj na razvoj gojaznosti. U našem istraživanju nađeno je da broj članova porodice nema značajan uticaj na učestalost gojaznosti kod dece i mladih, odnosno u uzrastu od 7 godina gojazniji su dečaci koji nisu jedinci. U drugom istraživanju, broj članova porodice negativno je korelirao sa gojaznošću devojčica, a nije imao uticaja na gojaznost dečaka. Pokazana je negativna korelacija broja članova porodice i gojaznosti [6]. Bouchard C. je 1991. godine utvrdio da se najveća prevalencija gojaznosti javlja kod jedinaca dok je ona progresivno manja u porodicama sa više dece [7]. I u drugim radovima zabeležena je učestala gojaznost kod dece jedinaca. Devojčice, koje su jedinice, značajno su gojaznije od devojčica u višečlanim porodicama (p<0,05). ITM devojčica u četvoročlanoj i višečlanoj porodici je gotovo jednak. ITM dečaka nije zavisan od broja članova porodice prema rezultatima istraživanaja, tako da jedinci dečaci imaju isti ITM kao i dečaci iz višečlanih porodica [7].
U našem istraživanju, porođajna masa nema uticaj na učestalost gojaznosti. U Kiel Obesity Prevention Study (KOPS) studiji, koja je istraživala faktore rizika za nastanak gojaznosti kod dece pre puberteta, obuhvaćeno je 2631 dete uzrasta 5-7 godina i njihovi roditelji. Među brojnim činiocima, praćen je i uticaj porođajne mase (PM), te je nađeno da je povećana PM povezana sa povećanom učestalošću predgojaznosti i gojaznosti u istraživanom uzrastu [3]. U pregledu literature koja se bavila povezanošću porođajne mase i povećanim rizikom za nastanak gojaznosti, razmatrano je 2011. godine 66 studija. Mala porođajna težina (<2 500g) smanjuje rizik za predgojaznost. Veća porođajna težina (>4 000g) povezana je sa povećanim rizikom za nastanak gojaznosti. Prevencija in-utero povećanja dobijanja hranjivih sastojaka, npr. brzo dodavanje u težini tokom trudnoće, predgojaznost i/ili gestacijski dijabetes tokom trudnoće, može imati potpomažuću ulogu i u smanjenju učestalosti gojaznosti [8]. U studiju German Health Interview and Examination Survey for Children and Adolescents (KiGGS) uključeno je 13450 deteta uzrasta 3-17 godina. Među ostalim činiocima, razmatran je i uticaj porođajne mase na nastanak gojanosti kod dece i mladih. Utvrđeno je da veća TM na rođenju povećava rizik za nastanak gojaznosti [9].
Starost roditelja može uticati na ITM njihove dece. Naše istraživanje je pokazalo da dečaci, čiji su očevi mlađi, pred polazak u školu, (do 34 godine), imaju veći prosečan ITM (p<0,02) u odnosu na vršnjake čije su očevi stariji. Ista je situacija i u uzrastu od 14 godina. U uzrastu od 17 godina dob oca nema uticaj na prosečan ITM.
U radu Bukare i saradnika, podela po starosnim grupama roditelja različita je od podele primenjene u našem radu, jer se radilo o studiji preseka. U navedenoj studiji, obuhvaćen je uzrast ispitanika od 6 do 17 godina, te je i raspon starosti roditelja bio u intervalima od po 10 godina (npr. za starost očeva kategorije su bile: prva, 30-39 godina, druga, 40-49 godina i treća, 50-59 godina; za starost majki kategorije su bile: prva, 20-29 godina, druga, 30-39 godina i treća, 40-49 godina) [6]. To znači da su dečaci očeva starijih od 40 godina teži od dečaka koji imaju mlađe očeve. Postoji značajna razlika u učestalosti gojaznosti između ITM očeva razvrstanih prema starosti i ITM sinova na nivou verovatnoće od p<0,001. ITM dečaka majki prve starosne grupe značajno je manje od ITM dečaka čije su majke druge i treće starosne grupe. ITM se povećava kod dečaka čije su majke iz druge i treće grupe u odnosu na dečake čije su majke bile mlađe od 30 godina. ITM dečaka u odnosu na starosnu dob majki ima značajnu razliku u učestalosti gojaznosti na nivou verovatnoće od p<0,001. Devojčice očeva, koji su stari između 30 i 39 godina, imaju značajno niži ITM od devojčica očeva starih 40-49 godina. Devojčice, čiji su očevi stari između 50 i 59 godina, imaju najveći ITM. Na osnovu toga se može zaključiti da devojčice imaju veći ITM ako su im očevi starije životne dobi, a to postaje izuzetno značajno ako su očevi stariji od 50 godina. ITM devojčica u odnosu na starosnu dob očeva ima značajnost na nivou verovatnoće od p<0,001. ITM devojčica, čije su majke stare između 20 i 29 godina, značajno je niži od ITM devojčica majki starih 30-39 godina. Najveći ITM imaju devojčice čije su majke stare između 40 i 50 godina, gde postoji visoko značajan stepen povezanosti (p<0,001) ITM ćerki u odnosu na starosnu dob majke [6]. U istraživanju koje su učinili Kras i saradnici 2001. godine, kod dece i mladih u Grčkoj, nađeno je da su deca starijih roditelja češće gojazna. To je protumačeno nešto manjom fizičkom aktivnošću starijih roditelja i moguće manjem vođenju računa o pravilnoj ishrani. Autori smatraju da se takav stav prenosi na celu porodicu [10].
Nedostatak našeg istraživanja je relativno mali broj ispitanika. Smatramo da je i posebnost navika i običaja podneblja, takođe, mogući činilac različitosti u dobijenim podacima.

ZAKLJUČAK

Zaključak je da kod naših ispitanika u 7, 14. i 17. godini porođajna masa nema uticaj na prosečan ITM. U porodicama sa većim brojem dece, veći je i prosečan ITM. U uzrastu od 7 i 14 godina, deca mlađih roditelja imaju veći prosečan ITM. Kod naših ispitanica porođajna masa nema uticaj na prosečan ITM, broj dece u porodici nema uticaj na prosečan ITM. U uzrastu od 7 i 14 godina deca mlađih roditelja imaju veći i prosečan ITM. U periodu adolescencije veći prosečan ITM imaju deca mlađih majki, dok u 14. godini deca očeva „srednjih” godina imaju veći prosečan ITM.

LITERATURA

1. Expert Panel on Integrated Guidelines for Cardiovascular Health and Risk Reduction in Children and Adolescents; National Heart, Lung, and Blood Institute. Expert panel on integrated guidelines for cardiovascular health and risk reduction in children and adolescents: summary report. Pediatrics 2011; 128 (Suppl 5): S213-56.
2. Plachta-Danielzik S, Landsberg B, Johannsen M, Lange D and James Müller M. Determinants of the prevalence and incidence of overweight in children and adolescents. Public Health Nutrition 2009; 1 of 12.
3. Parental overweight, socioeconomic status and high birth weight are the major determinants of overweight and obesity in 5-7 y-old children: baseline data of the Kiel Obesity Prevention Study (KOPS). International Journal of Obesity 2004; 28, 1494-1502.
4. Ishaque A, Ahmad F, Zehra N, Huma Amin H. Frequncy of and factors leading to obesity and overweight in school children. J Ayub Med Coll Abbottabad 2012; 24 (2).
5. Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, et al. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ. 2000; 320: 1240-3.
6. Bukara Radujković G, Zdravković D. Determinante gojaznosti kod dece i adolescenata. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo 2008; 136 (1-2), p. 22-273.
7. Bouchard C. Current understanding of the etiology of obesity: genetic and nongenetic factors. Am J Clin Nutr 1991; 53: 1561S.
8. Schellong K, Schulz S, Harder T, Plagemann A. Birth Weight and Long-Term Overweight Risk: Systematic Review and a Meta-Analysis Including 643,902 Persons from 66 Studies and 26 Countries Globally. PLoS ONE 2012; 7 (10): e47776.
9. Kleiser C, Schaffrath Rosario A, BM Mensink G, Prinz-Langenohl R and Bärbel-Maria Kurth BM. Potential determinants of obesity among children and adolescents in Germany: results from the cross-sectional KiGGS study. BMC Public Health 2009, 9: 46.
10. Krassas GE, Tzotzas T, Tsametis C, Konstantinidis T. Determinants of body mass index in Greek children and adolescents. J Pediatr Endocrinol Metab 2001; 14 (Suppl 5): 1327-33.