O malariji u Krajinskom srezu 1948. godine

Petar Paunović
Rajačka Škola zdravlja, Rajac

UVOD

U arhivi dr Miće Mićovića prvog direktora Higijenskog Zavoda u Zaječaru proađen je dokument, "dnevnik rada anonimnog hroničara" u kome su opisane aktivosti entomoloških istraživanja anofela, otkrvanje larva i određivanje stadijuma razvoja, i prisustva gametonoša po naseljima krajinskog sreza u aprilu i maju 1948. godine.
Pisati o toj aktivnosti na području krajinskog sreza, šest decenija nakon tih događaja, ima samo istorijski značaj. Ali to ne znači da je malarija danas anahronizam. U svetu boluje nekoliko stotina miliona ljudi od ove bolesti od kojih veliki broj umire svake godine. Svetska zdravstvena organizacija malariji poklanja veliku pažnju svrstavajući je među tri najveća zdravstvena problema gde se još nalaze tuberkuloza i SIDA.

MEDICINSKA GEOGRAFIJA

Malarija je poznata još iz antike, čak pre Hipokrata, i predstavlja bolest koja je raširena po celom svetu. Neki pisci je proglašavaju za glavni razlog nestanka grčke i rimske civilizacije (Todorović, Žarković). Njen današnji naziv potiče od italijanske reči mal - arija (rđav vazduh) što je u vezi sa prethodnim verovanjem, pre otkrića njenog uzročnika, da su loša isparenja u vazduhu iznad močvara razlog njenog nastanka. Posle otkrića uzročika malarije 1880. godine (Lavaren) a naročito posle otkrića Ross-a i Battista da je komarci prenose 1898. godine - počela su se menjati shvatanja o malariji.
Gegrafske karakterisrike područja imaju veliki značaj za održavanje i širenje malarije. Ona se najčešće nalazi u pojasu između 45 stepeni severne i 40 stepeni južne širine. Kada je reč o temperaturi vazduha njen regulator i nepremostiva prepreka je izoterma od 15oC (Karakašević).
Od vajkada malarija je bila raširena u svim zemljama Balkanskog poluostrva: Grčkoj, Albaniji, Bugarskoj, Rumuniji i bivšoj Jugoslaviji. U Srbiji, malarija je bila raširena u dolinama reka Save, Morave, Dunava i Timoka. Negotinska krajina je bila među područjima zahvaćenih malarijom, posebno njen deo oko Negotina koji je bio u prošlosti okružen ritom. Močvarno je bilo zemljište i na ušću Timoka u Dunav, a uslovi za održanje, razmno-žavanje anofelesa i širenje malarije postojali su u celom donjem delu sliva Timoka i uz njegove pritoke kao što su Jasenička i Sikolska reka. Na celom opisanom području, stanovništvo je vekovima patilo od malarije.
Negotin je u XIX veku važio kao vrlo nezdravo mesto (Stojančević) zbog klime i baruština u njegovoj okolini. Stari lekari su u svojim izveštajima o zdravlju pisali o "trajaćoj groznici", "žučevidoj rednji" koje su se naročito javljale u leto, a u knjigama umrlih iz XIX veka može se naći podatak da je u svakoj petoj kući neko umirao od malarije (Paunović, Plavšić). Vuk Karadžić koji je u ovom kraju boravio 1831. godine zapisao je da malrična zaraza posrtoji u svakoj kući, i utiče na natalitet, radnu sposobnost i narodnu ekonomiju. Tokom nejvećeg dela XIX veka stanovništvo je živelo u veoma primtivnim staništima, koja su bila mračna i vlažna, deleći prostor zajedno sa domaćim životinjama, što je veoma pogodovalo održanju i širenju malarije. Higijenski ulsovi u tim staništima bili su veoma loši, u njima su komarci mogli lako da prezime u tomplom, sa hranom, da bi se sproleća, uvek ponovo, bujno razmnožavali i širili malariju.
Krajem XIX veka kada je došlo do zidanja boljih kuća samo za stanovanje, a staje za stoku su zidane posebno, uslovi za širenje malarije su smanjeni. Poznato je da je stan od velikog značja za širenje malarije jer čovek u njemu dobija malariju (Hinko). Odvajanje stoke u staje, gde su se komarci radije zadržavali nego u kućama za stanovanje, na svoj način doprinelo je poboljšanju zdravstvene situacije u vezi malarije. U svome "dnevniku rada" prilikom izviđaja malarije u negotinskom srezu 1948. godine iz opisa staja i kuća vidi se da se situacija bito izmenila, a samim tim i uslovi za održanje i širenje malarije. Između I i II svetskog rata na pordučju negotinskog kraja većina kuća i štala bila je izgrađena od tvrdog materijala.
S obzirom na velike patnje naroda i ekonomske štete od malarije u XIX veku Knez Miloš je posle svog povratka iz Rumunije 1859. godine odlučio da Negotin premesti iz nezdravog rita na zdraviju lokaciju, na prostor gde se sada nalazi Hidroelektrana "Đerdap II" i u Negotin poslao prestižnog generala Ranka Alimpića da to uradi, ali takva zamisao i mera borbe protivu malarije nije uspela. Duboko ukorenjen u ritu Negotin se nije preselio. Ostala je samo zabeleška njegove žene Mileve Alimpić o stanovništvu i zdravstvenim prilikama u njemu: "Među domorocima, i u Negotinu ne može bujati ni cvetati zdravljem ... kao da ih mora davi. A drugačije mu ne može ovde ni biti. Sve što se rađa, to je još u majčinoj utrobi zaraženo vlagom pa kroz ceo život vegetira kao biljka koju sunce nikada ne ogreva (Negotin je vrlo često zbog rita koji ga je okruživao bio u magli). Samo zbog toga radi valjalo bi da se i stanovištvo što pre izvuče iz ove močvare, jer umnožavanje i odgajavanje zdrava i krepka ljudstva je blago svake zemlje (Paunović)" Ono što nije uspelo Negotinu, spasavajući se od malarije uspela se neka sela koja su se iz doline Timoka preselila na brežuljke i na veću nadmorsku visinu. Toga se sećaju stanovnici Šipikova koji su selo iz doline Timoka preselili na brdo zvano Vetrina koje i samim svojim nazivom govori da se radi o zdravom mestu, bez komaraca.

RAŠIRENOST KOMARACA MALARIČARA U KRAJINSKOM SREZU 1948. GODINE

Kada je reč o prisustvu i raširenosti komaraca malaričara na području Krajinskog sreza u aprilu i maju 1948. godine iz "dnevnika rada nepznatog hroničara" dolazimo do saznanja da je komaraca bilo u osredjem broju u Vidrovcu, Miloševu, Bukovču i Kobišnici, u većem broju u Samarinovcu, Dušanocu, Prahovu i Radujevcu, u velikom broju u Srbovu, dosta velikom broju u Negotinu, a u malom broju u Čubri koja je na visoravni, jedino što reka protiče kroz selo, kao i u Mokranju gde je komaraca bilo u manjem broju. U kanalima od Negotinskog rita prema Srbovu i prema Bukovču i Kobišnici, zatim u kanalima oko Negotina pored železničke stanice i groblja, nađene su larve komaraca u I, II i III stepenu razvoja, isto kao i u na mestu zvanom "Vedrina (depresija u Negotinskoj niziji)", u kanalu kod Bukova - Rastok, i kanalu kod goveđe pijace. Radi se o komarcima Anopheles maculipenis. Ali treba imati u vidu da komarci sami po sebi nisu dovoljni da bi se na nakom području pojavila malarija. Potrebni su još plazmodij i čovek.
U aprilu i maju 1948. godine obuhvaćeo je kontrolom 230 osobe, muškog 174 (oko 75%) i ženskog pola 66 (28%), od kojih 100 (oko 43%) u Negotinu koji je bio i najugroženije naselje. U naseljima oko Negotina, Dušanovcu pregledana je 21 osoba, Vidrovcu 19, Prahovu 18 i Bukovču 11. U ostalim naseljima pregledan je manji broj osoba. Kontrola gametonoša trebalo je da pokaže s proleća kakav je potencijal malarije i ukaže na intenzitet širenja malarije tokom leta kada se komarci umnože.
Kada je reč o prouzrokovačima malarije otkriveno je njihovo prisustvo kod 33 (oko 14%) osoba. Najviše pozitivnih nalaza je bilo u Negotinu 13 i Dušanovcu 7. Kada je reč o vrsti prouzorkovača najčešća invadiranost prouzrokovačima malarije bila je sa plasmodium vivax (oko 42%) i kombinovana sa plasmodium vivax i plazmodium ovale (oko 33%). Prema "dnevniku annimnog hroničara" retko se sretala infekcija sa plasmodium falciparum. Može se zaključiti da je u kliničkom smislu preovladavala vivax-malarija i ovale-malarija (Karakašević).
O prisustvu malarije u Negotinu svedoči i izveštaj o bolestima učenika negotinske gimnazije u peridou od 1930 - 1941. godine kada je školski lekar pronašao malariju kod 11 učenika (Paunović, Plavšić) Koliko je bila raširena malarija na području Negotia i okoline vidi se iz prvih izveštaja o zdravstvenom stanju naroda posla rata. 1945. godine kada je bakteriološkim pregledom utvrđeno da od malarije tercijane boluje 1149 osoba (Paunović), koju prouzorkuje najrasprostranjeniji uzročnik malarije - plasmodium vivax.
Narod nije tačno razlikovao o čemu je reč, a kako je malarija bila često oboljenje, svaku drugu groznicu zvao je malarijom. Kako su kliničke slike bile blage za nekog ko bi dobio groznicu govorilo se: "nije mu ništa dobio je malariju".
Prilikom izvdiđanja malarije na području Krajinskog sreza u aprilu i maju 1948. godine podeljena je terapija 74 (oko 32%) osoba koje su obuhvaćene kontrolom pod pretpostavkom da su gametonoše, kod pozitivnih na malariju u terapijske, kod ostalih u preventivne svrhe. Reč je o dozi od 21 tablete atebrina koji je bio uobičajen lek i preventivno sredstvo u borbi protivu malarije. Kod jedne osobe, u napomeni, zapisano je "dobrog zdravlja".

REZIDUALO PRSKANJE 26% EMULZIJOM DDT-A

Borba protivu malarije započela je 1921. godine kada je u okviru Stalne epidemiološke komisije formirana antimalarijska komisija (Đokić, Dovijanić). Borba protivu malarije trajala je decenijama i odvijala se pripremanjem stanovništva zdravstvenim vaspitanjem za borbu protiv komaraca, asanacijama terena i naselja, lečenjem obolelih i zaražeih i preventivnim tretiranjem lekovima stanovništva na endemskim pdručjima. Najjači udarac malariji u Krajinskom srezu bio je zadat 1932. godine, kada je završena melioracija i isušivanje Negotinskog blata, koja je započeta 1924. godine. Treba imati u vidu da su pored komaraca postojali i ljudi na pomeutom području ivadirani prouzrokovačima malarije. Melioracijom Negotinskog blata nisu u potpunosti sanirani svi tereni u Krajinskom srezu. Postojali su kanali koji su se prostirali preko Negotiske nizije, rit kod Srbova i močvarni tereni na ušću Timoka u Dunav. Sve to je činilo epidemiološku situaciju, uz stalno prisustvo malarije kod stanovništa, nepovoljnom, pa je posle II svetskog rata, 1947. godine započela velika antimalarična kampanja na bazi rezidulanog prskanja DDT-em (Žarković).
U to vreme, Negotinska krajina je bila jedno od glavnih endemskih područja malarije zajedno sa Mačvom i Posavinom i Moravskom dolinom od Bujanovca do Niša (Paunović, Plavšić).
Iz "dnevnika anonimnog hroničara" saznajemo kako je rezidualno prskanje sprovedeno na području Krajinskog sreza aprila i maja meseca 1948. godine. Rezidulnim pskanjem se uništavaju adulti korišćenjem 26% emulzije DDT-a, kada se 1 deo emulzije razblažuje sa 9 delova vode. Tada se dobija 2,6% rastvor DDT-a kojim se prskaju mesta na kojima se zadržavaju komarci: tavanice i podovi u sobama po stanmebnim zgradama, svinjicima, stajama za krupnu stoku, torovima i kokošinjcima, tako da na l m2 površine dođe 2 grama čiste supstance DDT-a. Ponavljano rezudalno prskanje je veoma efrikasna mera kojom je u mnogim krajevima malarija suzbijena.
Iz tabele broj 1. može se videti u kojim naseljima Krajinskog sreza je izvršeno rezidulano prskanje stanbenih zgrada i staja.

Tabela 1. Rezidualo prskanje DDT emulzijom po naseljima Krajinskog sreza u aprilu i maju 1948. godine

Na tim prostorima koji su pokriveni i ispunjeni vodom, kao što je već spomenuto, pronađene su larve komarca Anopheles-a maculiponis-a u I, II i III stadijumu razvoja.
Ukupa dužina tretiranih kanala je 84 041 metar (preko 80 kilometara), površine u 83 972 m2, (od toga na bare dolazi 6 500 m2) i utrošeno je 111 126 litara emulzije insekticida DDT.
Ovakve velike akcije odrazile su se na život u zajednicama. Mesni narodni odbori su, zavisno od mogučćnosti sela, obezbeđivali prevoz ekipa asanatora i dezinfektora i njihove opreme i materijala, pratili ekipe kroz naselja od kuće do kuće da bi olakšali ulaz i rad po domaćinstvama. Dva dana, 1. i 2. maja akacija je prekinuta zbog proslave državnog praznika. U svim selima, rezidulno prskanje o kome je reč je ostavilo neizbirsiv utisak u sećanju mnogih meštana, i danas živih, kao vrlo korisna akcija jer čitave godine nije bilo muva zbog čega su i potonjih godina tražili takve akcije ali one nisu mogle biti ponavljane prema želji meštana.

IZVORI I LITERATURA

1. Dnevnik rada anonimnog aktiviste
2. ( www.who.ch: Le Cinseil ex. de l OMS et prencipaux problemes de sante)
3. (Karakašević, Preventivna medicina, Sarajevo 1959
4. Vl.Stojančević: Knez Miloš i Istočna Srbija, Beograd 1957. godine
5. Hinko Emili: Preventivna medicina, Sarajevo 1959. godine
6. P.Paunović:Istorija zdravstvene kulture Negotinske krajine u XIX veku, Zaječar 1988.
7. Paunović, N. Plavšić: Negotin i Krajina, Zdravstvene prilike (1836-1941).
8. Petar Paunović: Knjiga o Zavodu, Zaječar 2006.
9. Karakašević i sarad:Mikorbiologija i parazitologija, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb 1977.
10. Đokić, Dovijanič i sarad.: Osamdeset godina u službi zdarvlja naroda, Beograd 2000.
11. Grujica Žarković: Preventivna medicina, Sarajevo 1959.